Filozofi francez Paul Ricoeur identifikoi dy forca themelore që e shtyjnë njeriun të kuptojë botën: vullneti për dëgjim dhe vullneti për dyshim. Këto përbëjnë bazat e hermeneutikës – artit të interpretimit. Sipas Ricoeur, vullneti për dyshim është një mjet për të sfiduar supozimet dhe të vërtetat e paraqitura si absolute.
Në shekullin XIX, tre mendimtarë të mëdhenj — Karl Marksi, Friedrich Niçe dhe Sigmund Frojdi — sollën një revolucion intelektual që përmbysi mendimin klasik. Ata zbuluan se pas dukjeve të jetës së përditshme dhe vetëdijes njerëzore, ekzistojnë forca të fshehta që ndikojnë mendimet, ndjenjat dhe veprimet tona.
Karl Marksi: Struktura e pushtetit në ekonominë njerëzore
Marksi ndau shoqërinë kapitaliste në dy klasa: borgjezinë, që zotëron mjetet e prodhimit, dhe proletariatin, që shet fuqinë e tij punëtore. Ai tregoi se historia është në thelb një histori konfliktesh klasore.
Përmes kësaj analize, Marksi nuk ofroi vetëm kritikë – por edhe një thirrje për transformim. Ideja e tij se fuqitë ekonomike të padukshme formësojnë realitetin shoqëror ndryshoi përgjithmonë mënyrën si e shohim strukturën e pushtetit dhe padrejtësinë.
Friedrich Niçe: Vullneti për pushtet dhe tejkalimi i moralit tradicional
Niçe i kundërvihet moralit tradicional dhe filozofisë racionale duke theksuar vullnetin për pushtet – forca që shtyn njeriun të krijojë, të sfidojë kufijtë dhe të mbijetojë.
Ai na fton të pranojmë jetën me të gjitha kontradiktat e saj përmes figurës së shpirtit dionizian – një simbol i energjisë krijuese dhe revoltës ndaj normave të imponuara. Niçe i shkund themelet e mendësisë perëndimore, duke paralajmëruar se konformizmi dhe moralizmi i zbehin potencialet unike të individit.
Sigmund Frojdi: Forcat e pavetëdijshme që drejtojnë mendjen
Frojdi revolucionarizoi psikologjinë duke zbuluar se shumë nga sjelljet tona burojnë jo nga arsyeja, por nga pavetëdija – një hapësirë e mbushur me dëshira, frikëra dhe konflikte të pandërgjegjshme.
Për Frojdin, pavetëdija nuk është thjesht një vend i errët; është burimi i krijimtarisë dhe tensionit. Psikoanaliza e tij shpjegoi se si arti, ëndrrat dhe sjelljet njerëzore janë të ndikuara nga kjo shtresë e thellë e mendjes. Kontributi i tij shtrihet përtej psikologjisë, duke ndikuar letërsinë, sociologjinë dhe kulturën moderne.
Pse quhen mjeshtrat e dyshimit?
Paul Ricoeur i quajti Marksin, Niçen dhe Frojdin “mjeshtrat e dyshimit”, sepse ata hodhën poshtë idenë e një të vërtete të vetme, universale dhe të qartë. Ata na mësojnë të shohim përtej dukjes, të sfidojmë të dhënat sipërfaqësore dhe të pyesim: çfarë fshihet pas çdo ideje, morali apo sistemi?
Ky qasje nuk është shkatërruese – përkundrazi, ajo na fton në një proces të vazhdueshëm interpretimi dhe vetëdijësimi. Njeriu, sipas tyre, nuk është thjesht logjikë apo instinkt – është një qenie komplekse, e formësuar nga struktura ekonomike, dëshirat e pavetëdijshme dhe nevoja për të tejkaluar kufijtë që i vendos shoqëria.
Trashëgimia e Marksit, Niçes dhe Frojdit nuk qëndron vetëm në teoritë e tyre, por në fuqinë që ato kanë për të trazuar mendjen dhe ndezur dyshimin. Ata e bënë të qartë se asgjë nuk duhet marrë si e mirëqenë – dhe se vetëm përmes pyetjeve të vështira mund të afrohemi më pranë së vërtetës. /Inteligjenca n’3D
